Tomasz Baszkowski - radca prawny, kancelaria prawna Poznań
Profesjonalne usługi i wieloletnie doświadczenie

Poniższe opracowanie jest skrótowym przedstawieniem porównania rozwodu i separacji. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej określany skrótem: k.r.o.), określa przyczyny oraz skutki orzeczenia przez sąd rozwodu albo separacji. Warto wiedzieć, co praktycznie oznacza i czym różni się uzyskanie rozwodu albo separacji.
Różnice
Zupełność oraz trwałość rozkładu pożycia.
Dla orzeczenia separacji prawo przewiduje jako konieczną przesłankę jedynie zupełność rozkładu pożycia, nie jest natomiast wymagane jak przy rozwodzie, ażeby rozkład był także trwały (art. 56§1 k.r.o.). Zatem separację łatwiej niż rozwód uzyskać w sądzie – nie trzeba udowadniać trwałości rozkładu.

Zupełność rozkładu pożycia.

Ponieważ zupełność rozkładu pożycia jest niezbędną przesłanką dla orzeczenia zarówno separacji jak i rozwodu, warto przedstawić poglądy Sądu Najwyższego wyjaśniające to pojęcie. W wytycznych z dnia 28 maja 1955 r., I CO 5/55 (OSN 1955, poz. 46), Sąd ten stwierdził m. in. tak: „Pożycie małżeńskie wyraża się w szczególnego rodzaju wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej. W zasadzie ustanie któregokolwiek z elementów tej wspólnoty należy uznać za objaw stopnia rozkładu. Jednakże ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej może w konkretnym przypadku nie stanowić objawu rozkładu, jeżeli wynika ono z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami życiowymi. Przykładem takiej sytuacji może być ustanie współżycia fizycznego na skutek choroby małżonka, rozłączenie małżonków spowodowane pobytem w szpitalu, długotrwałym wyjazdem służbowym, pracą zarobkową małżonków w różnych odległych od siebie miejscowościach itp. Brak natomiast wspólnoty duchowej (jej istnienie może się przejawiać nawet tylko w korespondencji) będzie zawsze objawem rozkładu pożycia.

Do uznania, że między małżonkami brak jest wspólnoty duchowej, nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego stosunku ich do siebie. Zachowanie poprawnych stosunków, utrzymywanie kontaktów w interesie wspólnych dzieci itd. nie musi koniecznie oznaczać, iż więź duchowa małżonków została utrzymana i rozkład pożycia nie istnieje. Chodzi bowiem nie o jakąkolwiek więź duchową pomiędzy dwojgiem ludzi, lecz o więź charakterystyczną dla duchowej wspólnoty małżeńskiej.

Rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeśli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami. Natomiast nawet sporadyczne tylko stosunki fizyczne między małżonkami z reguły będą wskazywać, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny.”
2. Zasada rekryminacji.

Z żądaniem orzeczenia separacji może wystąpić także ten małżonek, który jest wyłącznie winny powstania w małżeństwie zupełnego rozkładu pożycia, co przy rozwodzie jest w zasadzie zakazane. To tzw. zasada rekryminacji. Przepis art. 56§3 k.r.o. stanowi, że rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

3. Prawo do „nowego” małżeństwa.

Zasadniczą różnicą pomiędzy separacją a rozwodem jest też to, że po orzeczeniu rozwodu można zawrzeć ponownie związek małżeński, a po separacji nie. Zawarcie „nowego” małżeństwa po orzeczeniu separacji jest sprzeczne z art. 614§2 k.r.o., ponadto odpowiada znamionom przestępstwa bigamii (art. 206 kodeksu karnego). Natomiast w odróżnieniu od rozwodu, separację można znieść i w ten sposób reaktywować „stare” małżeństwo. Do zniesienia separacji konieczne jest zgodne żądanie małżonków.

4. Nazwisko.

Po rozwodzie można wrócić do swojego poprzedniego nazwiska, a po orzeczeniu separacji nie. Powrót do poprzedniego nazwiska (małżonka rozwiedzionego, który wskutek zwarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko) następuje poprzez oświadczenie złożone kierownikowi urzędu stanu cywilnego w ciągu 3 miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu (art. 59 k.r.o.).

5. Obowiązek pomocy.

Pozostający w separacji małżonkowie zawsze obowiązani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności (art. 614§3 k.r.o.). Natomiast po orzeczeniu rozwodu zasada ta nie obowiązuje. Mimo obowiązku wzajemnej pomocy, małżonkowie w separacji nie mają obowiązku wspólnego pożycia.

6. Okres płacenia alimentów na rzecz rozwiedzionego małżonka.

Okres płacenia drugiemu małżonkowi alimentów po rozwodzie jest w pewnych przypadkach ograniczony do 5 lat (można jednak z powodu wyjątkowych okoliczności żądać przedłużenia przez sąd tego okresu). Natomiast przy separacji nie ma takiego ograniczenia (art. 614§4 w zw. z art. 60§3 k.r.o.).

7. Postępowanie sądowe: nieprocesowe oraz procesowe.

W przypadku separacji, kodeks postępowania cywilnego przewiduje dwie drogi jej uzyskania: w trybie nieprocesowym oraz w procesie. Gdy małżonkowie są zgodni co do żądania separacji mogą wystąpić do sądu okręgowego ze wspólnym wnioskiem o orzeczenie separacji. W takim przypadku sąd rozpatruje sprawę w trybie nieprocesowym, a merytorycznym orzeczeniem jest postanowienie, które sąd wydaje po przeprowadzeniu rozprawy. W toku postępowania sąd nakłania małżonków do pojednania. Konieczną przesłanką rozpoznania sprawy w postępowaniu nieprocesowym jest oprócz zgody obojga małżonków również brak wspólnych małoletnich dzieci. W tym trybie (nieprocesowym) i przed sądem okręgowym rozpoznaje się także sprawy o zniesienie separacji. Tu również ustawodawca przewidział wydanie postanowienia o zniesieniu separacji po obowiązkowym przeprowadzeniu rozprawy.

Natomiast w przypadku braku zgody między małżonkami albo gdy są wspólne małoletnie dzieci, każdy z nich może wystąpić przeciwko drugiemu jedynie z pozwem o separację. Wnosi się go do sądu okręgowego, który rozpoznaje sprawę w procesie, na rozprawie i wydaje wyrok uwzględniający bądź oddalający powództwo.

Orzeczenie rozwodu natomiast możliwe jest tylko w postępowaniu procesowym, zatem jeden małżonek pozywa drugiego o rozwód i udowadnia zupełność i trwałość rozkładu pożycia. Merytorycznym orzeczeniem sądu jest wyrok.
8. Koszty i przebieg postępowania sądowego.

Koszt separacji w postępowaniu nieprocesowym to 100 zł (taka sama opłata od wniosku o zniesienie separacji). Cała sprawa ogranicza się zwykle do jednej rozprawy. Postępowanie dowodowe polega w praktyce wyłącznie na przesłuchaniu stron, który to dowód sąd przeprowadza obligatoryjnie. Sąd nie orzeka kto jest winny rozkładowi pożycia. W tym wypadku występują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.

Separacja w procesie natomiast oznacza wpis sądowy w wysokości 600 zł (to tzw. opłata stała).
W przypadku pozwu o rozwód, sąd pobiera także opłatę stałą, również w wysokości 600 zł. Dodatkowe opłaty są związane z dochodzeniem alimentów, podziałem mieszkania, eksmisją czy też podziałem majątku. Sąd rozpatruje sprawę na rozprawie (rozpraw może być i zwykle jest więcej niż jedna). Sąd zawsze przesłuchuje małżonków (obligatoryjny dowód z przesłuchania stron). Można wnosić o przeprowadzenie innych środków dowodowych. W trakcie procesu sąd może przekazać sprawę do postępowania mediacyjnego.

Zgodnie z art. 57 § 1 k.r.o. orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (art. 57 § 2 k.r.o.). Przepis ten stosuje się przy orzekaniu separacji w procesie. Podobnie zresztą k.r.o. odsyła w sprawach o separację do stosowania art. 58. Przepis ten wskazuje, co musi znaleźć się w wyroku rozwodowym (rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej oraz obowiązek alimentacyjny na rzecz wspólnych małoletni dzieci, ustalenie sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania gdy małżonkowie wspólnie zamieszkują), a co jedynie może na skutek wniosku stron (podział majątku wspólnego, podział wspólnego mieszkania albo przyznanie go jednemu z małżonków, nakazanie eksmisji).
Podobieństwa
1. Przyczyny rozkładu pożycia.
Ustawodawca nie wymienił w tekście k.r.o. przyczyn rozkładu. Jednakże nie zwalnia to sądu od konieczności ustalania, jakie przyczyny doprowadziły do powstania rozkładu. Jest to niezbędne do ustalenia, czy rzeczywiście w małżeństwie doszło do rozkładu oraz czy orzeczenie rozwodu albo separacji nie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ponadto sąd jedynie przez ustalenie przyczyn rozkładu może określić, kto ponosi winę za powstanie zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Istnieje bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące ustalania istnienia „ważnych przyczyn rozkładu pożycia”. Tezy z tych orzeczeń mają swą przydatność w sprawach o separację. Powinny być stosowane odpowiednio z uwzględnieniem specyfiki postępowania separacyjnego.
Ze względu na szczupłe ramy niniejszego opracowania, nie sposób wskazać w tym miejscu na wszystkie te przyczyny, jednak do ciekawszych można zaliczyć:

- nieetyczne postępowanie (czyny w wysokim stopniu niemoralne także przed zawarciem związku małżeńskiego, nielojalność);

- nieróbstwo (bezczynny tryb życia, uchylanie się od pracy bez dostatecznego usprawiedliwienia przez małżonka będącego zdolnym do pracy);

- zaniedbywanie rodziny (notoryczne zaniedbywanie wychowywania małoletnich dzieci połączone z bezczynnym trybem życia);

- zły stosunek do rodziny małżonka (zachowania utrudniające drugiemu małżonkowi wypełnienie obowiązku troski o dzieci tego małżonka z poprzedniego małżeństwa, niewłaściwe zachowanie się wobec rodziców drugiego małżonka);

- niewłaściwe zachowanie się rodziny współmałżonka (opuszczenie rodziny przez małżonka może być uznane za usprawiedliwione, jeśli przyczyną tej decyzji było zachowanie się dzieci współmałżonka pochodzących z poprzedniego małżeństwa);

- różnica wieku, różnica światopoglądów w kwestiach politycznych, społecznych, religijnych oraz wychowania dzieci;

- niedobór seksualny (praktyka sądowa i lekarska zna przykłady, gdy strony, chociaż nie dotknięte chorobą, nie są zdolne do współżycia fizycznego ze sobą; podobnie w przypadku homoseksualizmu).

Sąd Najwyższy nie wypowiada się w tym zakresie kategorycznie lecz podkreśla, że dana przyczyna może prowadzić albo z zasady prowadzi do rozkładu pożycia.
Niedopuszczalność orzeczenia rozwodu jak i separacji ze względu na dobro wspólnych małoletnich dzieci oraz zasady współżycia społecznego. K.r.o. wskazuje także na dwie, identyczne dla separacji i rozwodu, negatywne przesłanki ich orzeczenia. To dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków oraz sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Istnienie choćby jednej z nich nie pozwala sądowi orzec ani rozwodu ani separacji. Jak stanowią bowiem dwa tak samo brzmiące przepisy art. 56§2 k.r.o. oraz art. 61¹§2 k.r.o., orzeczenie rozwodu i orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek tego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu albo separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Co konkretnie pojęcia to oznaczają, każdorazowo ustalać będzie sąd orzekający w konkretnej sprawie.

2. Rozdzielność majątkowa.

Zarówno w przypadku separacji jak i rozwodu powstaje rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami. Natomiast z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. W takiej sytuacji na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 54§1 i 2 k.r.o.).

Majątek wspólny małżonków z okresu sprzed separacji (rozwodu) może ulec podziałowi (w drodze umownej lub sądownie).

3. Wyłączenie od dziedziczenia.

W obu przypadkach małżonkowie nie dziedziczą ustawowo po sobie. Pozostaje zatem jedynie dziedziczenie testamentowe (konieczne sporządzenie testamentu).

4. Brak domniemania pochodzenia dziecka.

Brak jest prawnego domniemania, że dziecko pochodzi z małżeństwa, jeżeli urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji albo rozwodu (art. 62§1 k.r.o.).

5. Alimenty pomiędzy małżonkami.

W określonych art. 60§1 i 2 k.r.o. przypadkach pomiędzy małżonkami w separacji albo po rozwodzie powstaje obowiązek płacenia alimentów.

Po pierwsze małżonek w separacji a także małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka w separacji dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Po drugie, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a separacja (także rozwód) pociągają za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.

6. Alimenty na dzieci.

W obu przypadkach sąd obligatoryjnie orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. W praktyce oznacza to, że na jednego z małżonków nałożony zostaje obowiązek płacenia alimentów do rąk drugiego małżonka, z którym mieszkają dzieci.

7. Władza rodzicielska.

Także i tu w obu przypadkach sąd obligatoryjnie rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Sąd może przykładowo powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Możliwe jest też uregulowanie kontaktów z dzieckiem.

8. Wspólne mieszkanie małżonków.

W obu przypadkach jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku orzekającym separację (rozwód) orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania małżonków w separacji (małżonków po rozwodzie). W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym separację (rozwód) orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.

9. Podział majątku.

W obu przypadkach na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.

10. Postępowanie odwoławcze.
W przypadku orzeczenia separacji jak i rozwodu, stronom przysługuje apelacja. Sprawę w II instancji rozpoznaje sąd apelacyjny. Skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego jest niedopuszczalna.

apl. rd. Maciej Hoffman