Tomasz Baszkowski - radca prawny, kancelaria prawna Poznań
Profesjonalne usługi i wieloletnie doświadczenie

W związku z wprowadzaniem ustroju socjalistycznego, władze publiczne w latach czterdzistych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku, rozpoczęły proces nacjonalizacji, czyli przejmowania przez państwo mienia prywatnego obywateli, m.in. majątków ziemskich i przedsiębiorstw. Czynności te oparte były na wydawanych przez ówczesne władze aktach normatywnych.    Czy wobec powyższego można kwestionować decyzje nacjonalizacyjne i kierować roszczenia do Skarbu Państwa w związku z utraconym mieniem?

Na powyższe pytanie odpowiedzieć należy twierdząco. Osoby, które utraciły mienie po II wojnie światowej oraz ich następcy prawni (nawet jeżeli nie są obecnie obywatelami polskimi) mogą występować z roszczeniami na drodze postępowań sądowych i administracyjnych. Właściwy tryb zależy od rodzaju mienia i podstawy jego przejęcia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami można w drodze postępowania przed organami administracyjnymi domagać się stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej, o ile w chwili wydania decyzja była wadliwa czyli m.in:

1. wydana została bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa,
2. była niewykonalna w dniu jej wydania i jej niewykonalność ma charakter trwały,
3. w razie jej wykonania wywołałaby czyn zagrożony karą,

Podkreślić należy, iż powyższy przepis art. 156 § 1 k.p.a. nie przewiduje ograniczeń czasowych zarówno co do momentu wydania podważanego aktu ani w stosunku do momentu wystosowania żądania o stwierdzenie jego nieważności. Oznacza to, że:

1. przepis ten stosuje się więc także do decyzji wydawanych w poprzednim systemie ustrojowym
2. możliwość domagania się stwierdzenia nieważności decyzji organu administracji publicznej nie jest ograniczona terminem

Stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnej wpływa na ustalenie stanu prawnego mienia – decyzję taką traktuje się, jakby w ogóle nie istniała. W świetle prawa właścicielem mienia znacjonalizowanego na podstawie wadliwej decyzji administracyjnej, po stwierdzeniu jej nieważności, będzie właściciel, któremu owe mienie zabrano. W takim wypadku możliwe wystąpienie do sądu powszechnego z powództwem o wydanie nieruchomości oraz powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Wspomnieć należy, iż istnieją decyzje, których nieważności nie można stwierdzić tj. chodzi tu o decyzje, które owszem - spełniają przesłanki wadliwości z wcześniej przytoczonego     art. 156 § 1 k.p.a., - ale wywołały nieodwracalne skutki prawne, np. sprzedaż znacjonalizowanego mienia osobie trzeciej. W takim wypadku organ administracyjny orzeka, że decyzja została wydana z naruszeniem prawa. Oznacza to, że strona postępowania nie może dochodzić wydania zabranego mienia w naturze, ale może wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym z tytułu poniesienia rzeczywistej szkody. Jednakże przy ustaleniu czy danej osobie przysługuje powyższe roszczenie odnieść się trzeba do ogólnych zasad prawa prywatnego. Odszkodowania można dochodzić przez 3 lata licząc od momentu stwierdzenia nieważności decyzji. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego odszkodowania mogą domagać się również osoby nie biorące udziału w postępowaniu zakończonym wydaniem decyzji z naruszeniem prawa. Odszkodowanie wypłacane jest ze środków Funduszu Reprywatyzacji, którego dysponentem jest Minister Skarbu Państwa, na podstawie tytułów prawnych, tj. prawomocnych wyroków i ugod sądowych oraz ostatecznych decyzji administracyjnych.

Na marginesie wskazać nalęży, iż Skarb Państwa nie może zasiedzieć nieruchomości uzyskanych w ramach sprawowania władzy publicznej, jeżeli właściciel nie mógł skutecznie dochodzić wydania tej nieruchomości.

Wynik prowadzonych dotychczas przez naszą Kancelarię postępowań i sporów, pozwala uznać, iż istnieje realna możliwość uzyskania od Skarbu Państwa należytej rekompensaty z tytułu utraconego w drodze nacjonalizacji majątku.