Tomasz Baszkowski - radca prawny, kancelaria prawna Poznań
Profesjonalne usługi i wieloletnie doświadczenie

Prawo spadkowe zostało uregulowane przede wszystkim w przepisach kodeksu cywilnego w księdze IV pt. Spadki. ( art. 922 kc. i nast.). Na wstępie należy omówić pojęcie spadku. Stanowi on ogół majątkowych, cywilnoprawnych praw i obowiązków zmarłego. Należą do niego również długi spadkowe, w tym nie tylko zobowiązania spadkodawcy, które obciążały go za życia i nie wygasły z jego śmiercią, lecz także obowiązki majątkowe związane z dziedziczeniem, takie jak: koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku (wydatki związane z uzyskaniem miejsca na grób, nabycia trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej). Do spadku nie należą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym, regulowane przepisami prawa administracyjnego lub finansowego.

Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Chwila otwarcia spadku jest bardzo istotna, gdyż decyduje ona o zawartości spadku, o tym, kto dziedziczy z mocy ustawy, kto zostaje powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu, o niegodności dziedziczenia, jak również o osobach uprawnionych do zachowku.

Prawo spadkowe przewiduje dwie formy dziedziczenia: ustawowe oraz testamentowe.Jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, bądź też testament okazał się nieważny, został odwołany przez spadkodawcę lub powołany do spadku w testamencie spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć, w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe, czyli dziedziczenie z mocy samego prawa. Także gdy spadkodawca rozrządził w drodze testamentu tylko częścią swojego majątku, co do pozostałej części wchodzi w grę dziedziczenie na podstawie ustawy.

Powołanie do spadku wynika ze związków rodzinnych opartych na pokrewieństwie lub na więziach prawnych o charakterze rodzinnym (małżeństwo, przysposobienie).

Do spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia z ustawy należą zstępni (np. dzieci, wnuki), małżonek, rodzice, rodzeństwo (zstępni rodzeństwa). Pozamałżeńskie pochodzenie dziecka nie ma wpływu na uprawnienie do dziedziczenia.

Dziedziczenie testamentowe ma miejsce wtedy, gdy spadek nabywa spadkobierca na podstawie testamentu. Testament to dokument i czynność prawna, w której testator (przyszły spadkodawca) dokonuje rozrządzenia swym majątkiem na wypadek swej śmierci. Dokument taki, dopóki testator żyje, nie wywoła żadnych skutków i zawsze można go odwołać w całości bądź w części.

Testament trzeba sporządzić w przewidzianej prawem formie, gdyż w przeciwnym razie będzie on nie ważny i po śmierci spadkodawcy nie wywoła skutków prawnych. Kodeks cywilny przewiduje trzy formy zwykłe testamentu: testament własnoręczny (tzw. holograficzny), testament w formie aktu notarialnego, testament allograficzny.

Testament własnoręczny (tzw. holograficzny) to taki, który spadkodawca sporządza w ten sposób, iż pisze go w całości pismem ręcznym, podpisuje i nanosi datą. Testament holograficzny nie może być spisany na maszynie do pisania ani nie może stanowić wydruku komputerowego. Testament w formie aktu notarialnego sporządzany jest w obecności notariusza i jest przez niego spisywany. Testament allograficzny to taki, w którym spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, a oświadczenie to uprzednio odczytane spadkodawcy spisuje się w formie protokołu, który podpisują spadkodawca, wymieniona osoba urzędowa oraz świadkowie.

Testament zawsze można odwołać np. przez zniszczenie oryginału testamentu lub pozbawienie testamentu cech, od których zależy jego ważność, bądź też przez sporządzenie nowego, ważnego testamentu, w którym następuje wyraźne odwołanie całości lub niektórych postanowień poprzedniego testamentu.

Prawo spadkowe przewiduje również instytucję tzw. zachowku, który ma zabezpieczyć interesy majątkowe najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Może się zdarzyć tak, iż spadkodawca w testamencie pominie członków najbliższej rodziny lub dokona za życia darowizn, które uszczuplą masę spadkową, pozbawiając w ten sposób potencjalnych spadkobierców korzyści ze spadku. Majątek spadkowy przypadnie wtedy bądź tylko niektórym z najbliższych krewnych bądź dalszym krewnym lub osobom zupełnie obcym. Wtedy jednak określone osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych (tzn. osób, które dziedziczą w przypadku braku testamentu) mają w stosunku do osoby, która otrzymała korzyść majątkową od spadkodawcy (poprzez testament lub darowiznę) prawo do domagania się zapłaty z tytułu zachowku. Zachowek jest określoną korzyścią majątkową odpowiadającą części udziału, jaki otrzymałaby w spadku osoba uprawniona, gdyby nie został sporządzony testament (lub gdyby nie została uczyniona darowizna). Uprawniony do zachowku może domagać się zapłaty tylko sumy pieniężnej.

Co prawda nabycie spadku następujące w chwili jego otwarcia, niemniej jednak przepisy wymagają, od spadkobiercy złożenia oświadczenia co do spadku.

Spadek można przyjąć (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza) albo odrzucić.

Przyjęcie spadku wprost oznacza, iż spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

mec. Adam Baszkowski